ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 10، دی 1402 ، شماره پی در پی 92

سبک‌شناسی شهنشاه نامه

صفحه (287 - 315)
حمیده مقدس (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : دی 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1402

چکیده

زمینه و هدف: نگارش شاهنامه در دورۀ ایلخانی یکی از روشهایی بود که ایلخانان با هدف مشروعیت‌بخشی به حکومت خود از طریق ارتباط دادن میان ایلخانان و شاهان اساطیری انجام میدادند و از شاهنامه نویسان و شاعران حمایت میکردند تا راهی برای کسب مشروعیت و پذیرش هویت ایرانی برای خود به وجود آوردند. محتوای منظومه های تاریخی-حماسی این دوره عمدتاً تاریخ ایران بعد از اسلام را در بر میگرفت. احمد تبریزی در دورۀ استیلای مغول و در دربار ایلخانان به نظم حماسۀ تاریخی خود پرداخته است. تبریزی منظومۀ شهنشاه نامه را به تقلید از شاهنامۀ فردوسی سروده است. بررسی سبک‌شناسانۀ این اثر میتواند ابعاد تازه ای از تاریخ ادبی این دوره را روشن کند. مقالۀ حاضر به بررسی سه سطح زبانی، ادبی و فکری نیمی از این منظومه (هشت هزار بیت) پرداخته است.

روش مطالعه: پژوهش فعلی با توجه به ماهیت نظری آن بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و به سبک توصیفی-تحلیلی صورت پذیرفته است و جامعۀ مورد مطالعه شهنشاه نامه به کوشش مهشید گوهری کاخکی و جواد راشکی علی‌آبادی، از نشر بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار است.

یافته ها: شاعر تا حد زیادی از آوردن واژه های بیگانه پرهیز کرده است و تعداد لغات عربی، ترکی و مغولی بسیار انگشت‌شمار و ناچیز است. در بدیع لفظی، صنایع جناس و تکرار نمود بیشتری دارند. تشبیه و استعاره نیز در میان صنایع بیانی بسامد زیادی دارند. مدح و جنگاوری نیز از مضامین مسلط بر شهنشاه نامه است.

نتیجه گیری: احمد تبریزی با استفاده از ابزارهای زبانی و بلاغی به توصیف جنگاوریها و دلاوریهای چنگیزخان و جانشینانش پرداخته و بصورتی زیرکانه و پنهانی خونریزیها و ستمگریهای آنها را بیان کرده و در هر فرصتی که پیش آمده پهلوانان ایران و شاهان اساطیری را ستوده است؛ از جمله جلال‌الدین خوارزمشاه که او را دارای فرّ و فرهنگ دانسته و تصویری سوزناک از مرگ او ترسیم کرده است.

کلمات کلیدی
سبک‌شناسی , شهنشاه نامه , احمد تبریزی , شاهنامه سرایی , دورۀ مغول

• آدامووا. ات و گیوزالیان. ل.ت (1383). نگاره های شاهنامه، ترجمۀ زهره فیضی، تهران: وزارت فرهنگ.
• باثورث، کلیفورد ادموند (1381). سلسلۀ اسلامی جدید، ترجمۀ فریدون بدره ای، تهران: مرکز بازشناسی ایران و اسلام.
• براون، ادوارد (۱۳۵۱). از سعدی تا جامی، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران: ابن سینا.
• تبریزی، احمد (1397). شهنشاه نامه، تصحیح مهشید گوهری و جواد راشکی علی‌آبادی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
• تبریزی، احمد، شهنشاه نامه نسخه خطی شمارۀ ۲۷۸۰. کتابخانۀ موزۀ بریتانیا.
• تربیت، محمدعلی (1314). دانشمندان آذربایجان، تهران: چاپخانۀ مجلس.
• جمالی، شهروز. (1383). «تکرار: اساس موسیقی شعر»، کیهان فرهنگی، ش 216، ص 66.
• حسن‌زاده، اسماعیل (1379). «نگرشی بر تأثیرپذیری اندیشۀ عطاملک جوینی و رشیدالدین فضل‌الله همدانی در شیوۀ تاریخنگاری آنان»، مجموعه مقالات، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
• حق‌شناس، علی‌محمد (1370). مقالات ادبی-زبانشناختی، تهران: نیلوفر، ص 44.
• دوستخواه، جلیل (1389). اوستا کهنترین سروده های ایرانیان، تهران: مروارید.
• الرادویانی، محمدبن عمر. (1386). ترجمان البلاغه. تهران: دژنپشت، ص 371.
• راشکی علی‌آبادی، جواد (۱۳۸۹). تاریخنگاری منظوم در دورۀ مغول، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ ایران دورۀ اسلامی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد.
• رزمجو، حسین (1385). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
• زمانی، حسین (1386). «شاه آرمانی در ایران باستان و بایستگیهای او»، فصلنامۀ تاریخ محلات، ش 7، ص 123.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1379). موسیقی شعر، تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس (1381). آشنایی با عروض و قافیه، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس (1383). بیان و معانی، تهران: فردوس.
• صادقیان، محمدعلی (1379). زیور سخن در بدیع فارسی. یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
• صفا، ذبیح‌الله (۱۳۳۳). حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
• صفا، ذبیح‌الله (١٣٦٣). تاریخ ادبیات در ایران تهران: فردوس.
• عباسی، جواد و راشکی علی‌آبادی، جواد (1389). «عنایت به شاهنامه فردوسی و شاهنامه سرایی در عصر فرمانروایی مغولان بر ایران»، مجلۀ جستارهای ادبی، ش 169، ص 19.
• فتوحی، محمود (1390). سبک‌شناسی، نظریه ها و رویکردها و روشها، تهران: سخن.
• کاتب چلبی، حاجی خلیفه (١٤١٩ق). کشف الظنون، بیروت: دار الفکر.
• کزازی، میر جلال‌الدین. (1372). بیان زیباشناسی سخن پارسی. چاپ سوم. تهران: نشر مرکز، ص 123.
• گوهری کاخکی، مهشید (1391). «بررسی ویژگیهای زبانی و ادبی منظومۀ تاریخی شهنشاه نامه احمد تبریزی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد.
• گوهری کاخکی، مهشید و عباسی، جواد (1392). «ارزیابی جایگاه مغولان و ایرانیان در شهنشاه نامه احمد تبریزی»، مجلۀ جستارهای ادبی، سال 46، شماره 1، ص 57.
• مرتضوی، منوچهر (۱۳۷۰). مسائل عصر ایلخانان، تهران: آگاه.
• همایی، جلال‌الدین (1387). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.